తెలుగు సాహితీ ముచ్చట్లు ...తొమ్మిదవ భాగం....!!

మన తెలుగు సాహితీ ముచ్చట్లు బోలెడు కబుర్లు, అలానే మధ్య మధ్యలో కొన్ని ఛందస్సుకు సంబంధించిన సమాచారాలతో... మూడు వృత్తాలు ఆరు అలంకారాలుగా సాగిపోతూ ఉంది... మాకు తొమ్మిదవ తరగతిలో తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానము వారు ఒక పరీక్ష పెట్టారు... దానిలో పద్య భాగము, గద్య భాగము రెండు ఉన్నాయి... గద్య భాగము అంటే కథలే కనుక ఏదో ఒకటి రాయవచ్చునులే అనుకున్నా... మరి పద్య భాగం సంగతి..?? మా తెలుగు మాష్టారు రోజు మాకు క్లాసులు తీసుకునేవారు... ఉదయం తొమ్మిదికి లేదా సాయంత్రం ఐదుకు... నాకు ఉదయం  కుదరక ఎప్పుడు ఉదయం పెట్టినా ఎగనామం పెట్టేదాన్ని...వెళ్ళినా వెళ్ళక పోయినా  రోజు తిడుతూనే ఉండేవారు.... మా క్లాసులో అందరికి పండగే తెలుగు క్లాసు వచ్చిందంటే... నన్ను తిడుతుంటే వాళ్లకు సంతోషం... నేను నవ్వుతూనే ఉండేదాన్ని... ఆ పరీక్షకు ఇచ్చిన పద్య భాగంలో ఆ పద్యాలు చాలా వరకు వచ్చినవే... కథలు అన్ని తెలిసినవే... మాష్టారు ఎంత తిట్టినా పట్టించుకునేదాన్ని కాదు.... అటు ఇటు చేసి పరీక్షలు వచ్చేసాయి... నేను రాయడమే కాకుండా మా సీనియర్ కి కూడా చూపించాను... మొత్తానికి సముద్రాల జూనియర్ గారి సంతకంతో ప్రశంసా పత్రము కూడా వచ్చేసింది.... నన్ను మాష్టారు తిడుతున్నప్పుడే నాకు తెలుగు మీద బాగా ఇష్టం పెరిగి అది అలా అలా ఎక్కువై తెలుగంటే అత్యంత ప్రియంగా మారిపోయి ఈ తెలుగు సాహిత్యం కాస్త నేర్చుకోవడానికి సాయపడింది... ఇక మన సాహితీ ముచ్చట్ల విషయం లోనికి వస్తే ఈ వారం స్రగ్ధర, మహా స్రగ్ధర, గురించి మీతోపాటు నేను తెలుసుకుంటాను....

స్రగ్ధర 

సంస్కృతంలో స్రగ్ధర చాలా గంభీరమైన వృత్తం. మయూరుడు అనే కవి కేవలం స్రగ్ధరావృత్తాలతో ‘సూర్యశతకం’ రాశాడు.

తెల్లంబై శైల విశ్రాంతిని మునియ తినిం దేజరిల్లు న్ధృఢంబై చెల్లెం బెల్లై మకారాంచిత రభన యము ల్చెందమీద న్యకారం బుల్లంబార న్బుధా రాధ్యు నురుగశ యను న్యోగివంద్యుం గడు న్రం జిల్లంజేయం గవీంద్రు ల్జితదనుజ గురుం జెప్పెదర్ స్రగ్ధరాఖ్యన్.

                  ఈ విధమైన గమనంతో సూర్యశతకం మొత్తం స్రగ్ధరా వృత్తాలతో గంభీరంగా ఉంటుంది. ఆ ఛందస్సులోని గణాలకూర్పు కూడా అదే విధంగా ఉంటుంది. మ,ర,భ,య,న,న,య,య,య అనే గణాలు వరుసగా వస్తాయి. అన్నీ దీర్ఘాక్షరాలు, కొన్ని త్వరితగతిన ఆవృత్తమవుతాయి. దాని తరువాత హ్రస్వాక్షరాలు కొన్ని. ఈ విధమైన అమరిక ఒక విధమైన గాంభీర్యాన్ని సంతరించుకున్నట్లుగా ఉంటుంది. సంస్కృతంలోని స్తోత్రాలు అన్నీ సామాన్యంగా స్రగ్ధరలోనే ఉంటాయి.

గణ విభజన

స్రగ్ధర వృత్త పాదము నందు గణవిభజన

UUU	UIU	UII	III	IUU	IUU	IUU
మ	ర	భ	న	య	య	య
తెల్లంబై	శైలవి	శ్రాంతిని	మునియ	తినిందే	జరిల్లు	న్ధృఢంబై

లక్షణములు

ఇది 21వ ఛందమైన ‘ప్రకృతి’లో 299393వ వృత్తము.
గణములు : మ ర భ న య య య
యతులు 2 చోట్ల : 8వ అక్షరము, 15వ అక్షరము
ప్రాస నియమము కలదు.

•	పాదాలు:	నాలుగు
•	అక్షరాలు ప్రతి పాదంలోనూ:      21
•	ప్రతిపాదంలోని గణాలు:	మ, ర, భ, న ,య, య, య
•	యతి :	ప్రతిపాదంలోనూ 8వ, 15వ అక్షరములు
•	ప్రాస:	పాటించవలెను
•	ప్రాస: యతి	ప్రాస యతి చెల్లదు

ఉదాహరణ 1:

పోతన తెలుగు భాగవతంలో వాడిన స్రగ్ధర వృత్త పద్యాల సంఖ్య: 3

పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయ)/ప్రద్యుమ్న వివాహంబు|(భా-10.2-883-స్రగ్ద.)



కూలున్ గుఱ్ఱంబు లేనుంగులు ధరఁ గెడయుం గుప్పలై; నుగ్గునూచై
వ్రాలు న్దేరుల్‌ హతంబై వడిఁబడు సుభటవ్రాతముల్‌; శోణితంబుల్‌
గ్రోలున్, మాంసంబు నంజుం గొఱకు, నెముకల న్గుంపులై సోలుచు న్బే
తాల క్రవ్యాద భూతోత్కరములు; జతలై తాళముల్‌ దట్టియాడున్.
  స్రగ్ధరా సౌందర్యం...!!

స్రగ్ధర.      మౌళిస్రక్సంగ రంగ న్మధుకరపటలీ మానసా కృష్టి విద్యా
  శాలి స్ఫారాబ్జరేఖాంజలి పుట ఘటనాచారు ఫాలస్థల క్ష్మా
  పాలశ్రేణీ విశా లాంబక కుముదవనీ బాంధవాయత్తచంద్ర
  శ్రీలీలాగాఢ కాంతి స్మితవదనరుచి స్ఫీతు నాగేంద్రకేతున్.    (విరాట. 3. 78)

మహాస్రగ్ధర
కొలిచెం బ్రోత్సాహ వృత్తిం గుతల గగనము ల్గూడ రెం డంఘ్రులం దా బలిఁ బాతాళంబు చేరం బనిచె గడమకై బాపురే వామనుం డ స్ఖలితాటో పాఢ్యుఁ డంచుం గరిగిరివిరమాకారిమారన్సతానో జ్జ్వ లసోద్యద్రేఫయుగ్మాశ్రయ గురుల మహాస్రగ్ధరం జెప్ప నొప్పున్.
 

 గణ విభజన

మహాస్రగ్ధర వృత్త పాదము నందు గణవిభజన

IIU	UUI	UUI	III	IIU	UIU	UIU	U
స	త	త	న	స	ర	ర	గ
కొలిచెం	బ్రోత్సాహ	వృత్తింగు	తలగ	గనము	ల్గూడరెం	డంఘ్రులం	దా

లక్షణములు

మహాస్రగ్ధర వృత్త పద్యాల లక్షణములు

•	పాదాలు:	నాలుగు – కాని పఠన, లేఖన సౌకర్యార్థం పాదమును 2గా విభజించ వచ్చు.
•	అక్షరాలు ప్రతి పాదంలోనూ:        22
•	ప్రతిపాదంలోని గణాలు:	భ, భ, భ, భ, భ, భ, భ , గ (7 భగణములు మరియు 1 గురువు)
•	యతి :	ప్రతిపాదంలోనూ 9వ, 16వ వ అక్షరములు
•	ప్రాస:	పాటించవలెను
•	ప్రాస: యతి	చెల్లదు

• 33 మాత్రలు ఉండును.
• మాత్రా శ్రేణి: I I U - U U I - U U I - I I I - I I U - U I U - U I U - U

 ఉదాహరణ 1:

పోతన తెలుగు భాగవతంలో వాడిన మహాస్రగ్ధర వృత్త పద్యాల సంఖ్య: 2

పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయ)/బలరాముని తీర్థయాత్ర|భా 10.2-940-మస్ర.)

కనియెం దాలాంకుఁ డుద్యత్కట చటుల నట త్కాల దండాభ శూలున్
జన రక్తాసిక్త తాలు న్సమధిక సమరోత్సాహ లోలుం గఠోరా
శని తుల్యోదగ్ర దంష్ట్రా జనిత శిఖక ణాచ్ఛాది తాశాంతరాళున్
హనన వ్యాపార శీలు న్నతి దృఢ ఘన మస్తాస్థి మాలుం గరాళున్.

వచ్చే వారం మరికొన్ని ముచ్చట్లతో.....